۷۰ هزار سال پیش زمانی كه انقلاب شناختی صورت گرفت و انسان خردمند زبان به بیان تخیلات خود گشود(2)، همواره از طریق دنیای خیالی خود تصورات بی‌نهایتی را در عرصه‌های مختلف مانند كشاورزی، علم و صنعت، اقتصاد، سیاست و فرهنگ و هنر و... رقم زده است و تلاش نموده تا خیال‌اندیشی خویش را به واقعیت نزدیك و درنهایت به جایگاه ظهور برساند. او با تماشای ماه و ستارگان در شب، خود را مسافری خیالی در آسمان می‌دید و در حسرتِ سفر به ماه، آسمان پرستاره را تا سحرگاهان به تماشا  می‌نشست.
هنگامی كه ژول ورن(3) در سال ۱۸۶۵م رُمان «از زمین تا كره ماه» را نوشت، در مشاهدات هوشمندانه و تخیلات خود پیش‌بینی‌های نسبتا دقیقی از آینده تحقیقات فضایی بشر ارایه داد. از زمانی كه انسان، ماه را به عنوان كره‌ای دیگر شناخت، رویای پرواز و دستیابی به ماه را در ذهن كنجكاو خود می‌پروراند، او می‌دانست تلاش زیادی را می‌طلبد تا این مهم تحقق پذیرد. بنابر این همواره واژه‌ها و جملات در تكمیل این فرآیند خیالی در قالب داستان‌هایی برای دستیابی به آرزوهایش نقشی اساسی داشته است. همانند كوتاه داستان‌های علمی تخیلی ایرج فاضل بخششی(4) نویسنده معاصر كه خواننده را همراه با فضاپیما یا سپهرنوردِ بدون سرنشین وارد سیاره آبی می‌كند و به فراسوی زمان می‌برد. شاید در آینده نیز این‌چنین شود.
«واژه‌ فضاپیما اولین‌بار در سال ۱۸۸۰م در یك روزنامه برای اشاره به پرتابه‌ای[گلوله‌ای] كه در رُمان ژول وِرن به ماه فرستاده می‌شود، استفاده شده است.»(5) از زمانی كه ژول ورن در داستان خود انسان را به ماه رساند بیش از ۱۰۰ سال گذشت تا سرانجام این رویای دیرین به حقیقت پیوست. در آن زمان كسی تصور نمی‌كرد كه در ۲۰ جولای ۱۹۶۹م سفینه فضایی آپولو۱۱ بر سطح كره ماه فرود بیاید و در ساعت 15:56:10 بعدازظهر به وقت جهانی، نیل آرمسترانگ(6) و بازآلدرین(7) دو فضانورد آپولو۱۱ نخستین انسان‌هایی باشند كه بر سطح كره ماه قدم بگذارند. آرمسترانگ پس از گام نهادن به سطح ماه اظهار داشت: «این یك گام كوچك برای انسان است، یك جهش عظیم برای بشریت.» او فرصت زیادی داشت تا از سطح كره ماه به زمین، جایی كه سفرش را از آنجا آغاز كرده بود، بنگرد و به وسیله دوربین عكاسی هاسلبلاد تصاویری تاریخی ثبت كند(8).
امروزه با كمی تأمل و تعمق در اطراف‌مان می‌توانیم سیر پیشرفت بشر و تبدیل خیال و آرزوی او را به واقعیت ببینیم. یكی از آنها آدم‌آهنی یا همان روبات‌ها می‌باشند.
وقتی كلمه روبات را می‌شنویم، تصویر یك جعبه فلزی با چشمانی بی‌روح و گویشی با صدایی مكانیكی به ذهن‌مان می‌رسد. این روباتیك‌های سنتی، ماشین‌های انسان‌نمایی هستند كه در ذهن ما به عنوان ناجی و گاهی به عنوان ابرشرورانی جنگجو و ویرانگر تداعی می‌شوند. اما امروزه تغییرات اساسی در ساخت روبات‌ها صورت پذیرفته و دیگر همانند نمونه‌های نخستین نیستند و با سرعتی وصف‌ناپذیر تكنولوژی ساخت آنها با به‌كار‌گیری هوش مصنوعی در حال رشد است.
به ‌طور كلی، هوش مصنوعی یك مفهوم محاسباتی است كه كمك می‌كند تا ماشین فكر كرده و مسائل پیچیده را حل كند، همان‌طور كه ما انسان‌ها با هوش خود تلاش می‌كنیم مشكلات پیش آمده را حل كنیم.(9) 
اما باید توجه داشت كه پدیده هوش مصنوعی آن‌گونه كه ما فكر می‌كنیم، جدید نیست. اسناد تاریخی گواه بر این است كه جذابیت هوش مصنوعی و اندیشیدن به آن از سده نوزدهم میلادی یكی از مشغله‌های فكری بشر بوده است. با این امید كه روزی ماشینی بسازد تا بتواند همانند انسان فكر كند. آن چنان كه در سال ۱۸۴۷م، جرج بول(10) برای اولین‌بار یك زبان رسمی را برای استدلال منطقی توصیف كرد و در سال ۱۹۳۶م ریاضیدان انگلیسی آلن تورینگ(11) ماشین تورینگ را توصیف كرد.
در سال ۱۹۵۰م او مقاله‌ای با عنوان «ماشین‌آلات محاسباتی و هوش» منتشر كرد كه درها را به فضایی كه‌ (ای‌آی(12) AI) یا هوش مصنوعی نامیده می‌شود، باز كرد. سپس روشی را برای ارزیابی اینكه آیا ماشین‌ها می‌توانند فكر كنند پیشنهاد كرد كه به تست تورینگ(13) معروف شد. تست تورینگ به یك روش ساده نیاز داشت رویكردی عمل‌گرایانه، با فرض اینكه كامپیوتری ساخته شود كه با انسان خردمند همانند باشد، در واقع تلاش می‌كرد نشان دهد كه ماشین‌ها می‌توانند فكر كنند. چنین ایده پیچیده‌ای راه‌حلی بود برای تعریف حوزه هوش مصنوعی كه به جای حل یك مشكل كوچك، هدف نهایی را تعریف می‌كرد كه می‌توانست تحقیقات را به مسیرهای زیادی بدون دورنمایی از آنچه كه هوش مصنوعی می‌تواند به دست‌ آورد، بكشاند. این تحقیقات مهم باعث شد تا او را به عنوان پدر علم كامپیوتر مدرن یاد كنند.(14) اما باید توجه داشت كه اصطلاح «هوش مصنوعی توسط جان مك كارتی در سال ۱۹۵۶م با طرح این سوال ساده آغاز شد «آیا ماشین‌ها می‌توانند فكر كنند؟»
امروزه شركت‌های بسیاری در سطح جهان در تلاش رسیدن به مقصود و آرزوی دیرینه بشر فعالیت می‌كنند مانند شركت‌ ای‌بی‌ام (IBM) كه پس از موفقیت ابركامپیوتر دیپ بُلو(15) (Deep Blue)، كامپیوتر‌ ای‌بی‌ام واتسون(16) (IBM Watson)، كه یك سیستم هوش مصنوعی پاسخگو بود را طراحی و عرضه نمود كه با توجه به استقبال گسترده جهانیان از این اختراع نو، خبر آن تیتر اول رسانه‌های جهان شد. پیشرفت مداوم در توسعه هوش مصنوعی امروزه منجر به تعریفی از هوش مصنوعی شده است كه دارای چندین بخش است.
نسخه‌های اولیه هوش مصنوعی قادر به مدل‌سازی پیش‌بینی‌كننده هستند مانند پلتفرم نتفلیكس(17) به عنوان تهیه‌كننده و توزیع‌كننده مجموعه سریال‌ها و فیلم‌های تلویزیونی كه نقشی فعال دارد و انواع محتوای نتفلیكس اورجینال را از طریق كتابخانه آنلاین به بیش از ۲۰۳ میلیون مشترك خود ارایه می‌دهد.
نسخه دوم مدل‌سازی روباتیك است مانند طراحی نقشه‌ای برای تعیین فاصله از اجسام پیرامون یك وسیله نقلیه جهت فعال كردن سیستم رانندگی نیمه‌خودكار. 
اخیرا ظهور هوش مصنوعی مولد، بخش جدیدی از تكنولوژی هوشمند را برای برانگیختن تخیل بشر پدید آورده است. هوش مصنوعی مولد، هوشی است كه می‌تواند محتوای جدید ایجاد كند مثل چت بات یا روبات مكالمه جی‌پی‌تی(18) (ChatGPT) محصول شركت «اُپن‌ای‌آی» كه در سال ۲۰۲۲م جهان را شگفت‌زده كرده است. این روبات در مدت دو ماه پس از معرفی بیش از۱۰۰ میلیون كاربر داشته است، اما قبل از آن در سال ۲۰۱۱م، نرم‌افزار سیری (Siri) به عنوان دستیار دیجیتالی فرمان‌پذیر توسط شركت اپل با كمك هوش مصنوعی معرفی شد وایلان ماسك و برخی دیگر شركت‌ها، در سال ۲۰۱۵م شركت اُپن‌ای آی (OpenAI) كه هدفش توسعه هوش مصنوعی و خدمت به جهانیان است را تاسیس نمودند.(19) 
در اصل انسان خردمند تلاش می‌كند با ارایه حجم عظیمی از اطلاعات به هوش مصنوعی آموزش دهد تا پیش‌بینی‌ها و خلاقیت خود را بهبود بخشد. هر چه اطلاعات وارد شده دقیق باشد هوش مصنوعی نیز با دقت بیشتری عمل خواهد كرد. به ‌طوری كه یاد می‌گیرد كه اطلاعات وارد شده را به شكل‌های مختلف تجزیه و تحلیل كند و به معانی جدیدی پی ببرد. بنابر این هوش مصنوعی به دنبال الگوهایی است‌ تا به تنهایی از آن الگوها نتیجه‌گیری كند.(20) 
از سوی دیگر برای همسانی هوش مصنوعی با انسان خردمند، یادگیری عمیق لازم است تا به شكل فرآیندی كه مغز انسان برای تجزیه و تحلیل، تفكر و یادگیری انجام می‌دهد آن نیز بتواند انجام دهد. حال تا چه اندازه طراحان بتوانند موفق شوند جای سوال است. اما فرآیند یادگیری نیاز به وجود شبكه عصبی قدرتمندی است كه به عنوان بخشی از فرآیند تفكر برای یك هوش مصنوعی به‌كار می‌رود و برای آموزش و یادگیری عمیق به مقدار زیادی اطلاعات و به میزان قابل توجهی دستگاه‌های محاسباتی قدرتمند نیاز است. 
امروزه كمتر كسی را می‌توان دید كه به شكلی با هوش مصنوعی در ارتباط نباشد از به‌كار‌گیری نرم‌افزارهای موجود در گوشی‌های تلفن همراه تا كسب اطلاع از اوضاع هواشناسی و بسیاری موارد دیگر.

اما چگونه از هوش مصنوعی در زندگی روزمره استفاده می‌شود؟
همه ما این تجربه را هنگام ورود به یكی از سایت‌های رسانه‌های اجتماعی داریم كه با استفاده از هوش مصنوعی و براساس جست‌وجوهای قبلی ما در آن سایت یا دیگر سایت‌ها علاقه‌مندی ما را تشخیص داده و موارد مشابهی را به ما پیشنهاد می‌دهد. به روایتی هوش مصنوعی ما را كاملا زیرنظر دارد. مانند اینستاگرام كه براساس شناختی كه از میلیون‌ها كاربر خود در جهان دارد پست‌ها و استوری‌های مورد علاقه كاربران را به آنها پیشنهاد می‌كند.
علاوه بر این، اخبار جعلی، سخنان مشوق جنگ‌طلبی و تنفر و سایر محتوای مضر به لطف سیستم‌های هوش مصنوعی پیدا و حذف می‌شوند. دستگاه‌های موجود در خانه هوشمند مانند ترموستات‌ها، سیستم‌های روشنایی و سیستم‌های امنیتی از هوش مصنوعی براساس نیاز صاحبخانه استفاده می‌كنند. همچنین می‌توان این دستگاه‌ها را با استفاده از گوشی‌های هوشمند یا دستورات صوتی از راه دور كنترل كرد. 
اما بشر در عصر حاضر از رشد بی‌رویه هوش مصنوعی در سطوح مختلف زندگی خویش بسیار نگران است. 
ترس بزرگ‌تر در مورد هوش مصنوعی شامل سناریوهایی است كه قدرتمندان تمامیت‌خواه در حكومت‌های قدرت‌طلب برای ایجاد جنگ، كشتار و ویرانگری به دنبال آن هستند. در حالی كه ماشین‌ها هوشمندتر و هوشمندتر می‌شوند ترس جهانی نیز رو به افزایش است هر چند كه هوش مصنوعی می‌تواند گره‌های ناگشوده بشر را با سرعتی حیرت‌انگیز بگشاید اما باید درنظر داشت كه درنهایت چه كسانی و با چه هدفی از این پدیده بزرگ قرن استفاده خواهند كرد.
در این رابطه آنتونیو گوترش دبیركل سازمان ملل در ۱۸ جولای ۲۰۲۳م در شورای امنیت درباره هوش مصنوعی گفته است: «حملات سایبری مجهز به هوش مصنوعی در حال حاضر زیرساخت‌های حیاتی و عملیات‌های حفظ صلح و بشردوستانه ما را هدف قرار می‌دهند و باعث درد و رنج بزرگ انسانی می‌شوند...(21)»
با توجه به مطالب ارایه شده در رابطه با هوش مصنوعی و امیدها و نگرانی‌های مطرح شده درخصوص جهانگیر شدن این دستاورد بزرگ بشر، خوشبختانه یا متاسفانه، انسان معاصر مجبور به پذیرش آن است تا آنجا كه حس كنجكاوی جامعه جهانی هنر را نیز به خود جلب كرده است، به گونه‌ای كه در برخی كشورها، كنفرانس‌های علمی و تخصصی در ارتباط با مقوله هوش مصنوعی و هنر با حضور صاحب‌نظران برگزار گردیده است. 
در ۲۰ دسامبر ۲۰۱۹م نشستی تحت عنوان «هنرمندان و هوش مصنوعی» به میزبانی شركت‌ ای‌بی‌ام در بریتانیا با موضوع چگونگی استفاده از هوش مصنوعی برای خلق آثار هنری برگزار شد. در این رویداد، تعدادی از هنرمندان دیجیتال و هنرمندانی كه با هوش مصنوعی كار می‌كردند گردهم آمدند و هر كدام در مورد تجربیات خود صحبت نمودند.
یكی از سخنرانان به‌نام ماریو كلینگمان(22)، خود را به عنوان «دام‌گستر تصویر» به جای «خالق تصویر» توصیف كرد. به این دلیل كه فرآیند هنری او شامل توسعه شبكه‌های عصبی است كه هزاران تصویر ایجاد می‌كند و سپس به صورت دستی آن تصاویر را بررسی می‌كند تا تصاویری را كه با او هم صدا می‌شوند انتخاب كند. برای ماریو، كار با هوش مصنوعی به معنای ورود به ناشناخته‌ها است. او قوانینی را ایجاد می‌كند كه شبكه عصبی برنامه باید از آنها پیروی كند و سپس به هوش مصنوعی آزادی عمل در تولید یك اثر هنری را می‌دهد.
ماجا پتریك(23)، یكی دیگر از سخنرانان هنرمند در این رویداد درباره شیوه كار خود، با استفاده از نور و فضا برای درگیر كردن احساسات و تخیل مردم صحبت كرد. ماجا در بسیاری از آثار خود از نور برای ایجاد تجربیات هنری همه‌جانبه استفاده كرده است. او از فناوری استفاده می‌كند تا با تقلید از جلوه‌های نور طبیعی، تغییری دردرك مردم از دنیایی كه در آن زندگی می‌كنند را ایجاد كند. او معتقد است وقتی فن‌آوران و هنرمندان یكدیگر را به چالش می‌كشند، تجربیات نوآورانه‌تری می‌سازند.(24) 

اما به واقع جامعه جهانی هنر چگونه با هوش مصنوعی همسو خواهد شد و آن را چگونه خواهد پذیرفت؟
آیا همانند پدیده دیجیتال، هنر آن را خواهد پذیرفت یا هنرمند خردمند جای خود را به ابر كامپیوترهای هوشمند خواهد داد؟ جایگاه خلاقیتِ بر خاسته از خیال‌اندیشی كه تفاوت آشكار انسان خردمند با هوش مصنوعی است كجا خواهد بود؟ تمام این پرسش‌ها ذهن هنرمندان را درگیر خواهد كرد و جامعه جهانی هنر را دچار شك و تردید خواهد نمود. به نظر می‌رسد شتاب پر سرعت این پدیده می‌تواند ماهیت فرآیند خلاقانه هنر توسط هنرمند را تغییر دهد و این منجر به گسترش حس كنجكاوی هنرمندان جهت استفاده از هوش مصنوعی در هنر شده است.
در سال ۲۰۲۲م اثر هنری جیسون آلن(25) كه توسط هوش مصنوعی ساخته شده بود، مقام اول را در بخش دیجیتال نمایشگاه ایالت كولورادو در امریكا كسب كرد. او این اثر را با برنامه هوشمند مید جورنی (Midjourney) ایجاد كرد، یك برنامه هوش مصنوعی كه جملات را به گرافیك‌های فوق واقع‌گرایانه تبدیل می‌كند.
هنر تولید شده توسط هوش مصنوعی سال‌هاست كه وجود دارد اما ابزارهای ارایه شده با نام‌هایی مانند DALL-E2، Midjourney و Stable Diffusion این امكان را برای تازه كارها فراهم كرده‌ است كه به سادگی با تایپ چند كلمه، آثار پیچیده، انتزاعی یا فوتورئالیستی(26) خلق كنند. این برنامه‌ها بسیاری از هنرمندان را به ‌طور قابل‌توجهی نسبت به آینده‌ كاری خود عصبانی كرده است. آنها متعجبند كه چرا مردم باید برای خرید یك اثر هنری پول بپردازند، وقتی خود می‌توانند آن را تولید كنند؟ آنها همچنین بحث‌های تندی در مورد اخلاقیات در هنر تولید شده توسط هوش مصنوعی و اینكه اساسا این نوع آثار، سرقت ادبی با فناوری پیشرفته هستند، مطرح كرده‌اند(27). 
جان رافمن، هنرمند در این باره تاكید می‌كند كه هوش مصنوعی باعث تغییر پارادایم(28) می‌شود. او معتقد است كه «هوش مصنوعی این پتانسیل را دارد كه دروازه‌ها را برای برداشت‌های جدید از تصویرسازی باز كند، همان‌طور كه توسعه عكاسی نقاشی را از بازنمایی واقعیت آزاد كرد و به نقاشان این فرصت را داد تا بر ابعاد دیگری مانند رنگ، نور و حركت تمركز كنند.» او می‌گوید من فكر می‌كنم هنرمندان باید از امكاناتی كه هوش مصنوعی ارایه می‌كند استقبال كنند یا حداقل آنها را امتحان كنند(29). 
آثار هنری ساخته شده توسط هوش مصنوعی به شیوه‌ای خاص در حال توسعه است و این دستاورد نوین، ابزاری است برای برخی از عكاسان كنجكاو كه بتوانند ذهنیت خود را به شكلی نو متجلی سازند. در مسابقه جهانی عكاسی سونی در آوریل ۲۰۲۳م اولین جایزه در بخش خلاقانه به بوریس الداگسن 
(Boris Eldagsen) اهدا شد كه با عكسی سیاه و سفید و تاثیرگذار از دو زن، داوران را تحت تاثیر قرار داد اما آقای اِلداگسن جایزه را نپذیرفت و فاش كرد كه تصویر او نه توسط دوربین عكاسی، بلكه توسط هوش مصنوعی ایجاد شده است. این هنرمند آلمانی گفت كه «به عنوان یك میمون گستاخ اثرش را به جشنواره ارسال نموده است» تا ببیند آیا می‌تواند جشنواره را فریب دهد؟(30) 
او در گفت‌وگو با روزنامه گاردین در ۱۸ آوریل ۲۰۲۳م اصرار دارد كه هوش مصنوعی به معنای به حاشیه راندن انسان‌ها نیست، بلكه وسیله‌ای برای رهایی [فكری]هنرمندان است.
الداگسن می‌گوید، «من عاشق عكاسی هستم، من عاشق تولید تصاویر با هوش مصنوعی هستم، اما متوجه شده‌ام كه آنها یكسان نیستند. یكی با نور و اندیشه عكاسانه عكسی را می‌سازد، یكی با هوش مصنوعی. آنها به هم متصل هستند، زبان بصری از عكاسی آموخته شده است، اما اكنون هوش مصنوعی روند خاص خود را دارد. اگر مردم بخواهند سكوت كنند و در مورد آن صحبت نكنند، این اشتباه است.»
او می‌گوید: رویكرد من به عكاسی روانی و فلسفی است. سفری به درون است. این نوع تصویر كشیدن چیزی نیست كه همه در مقابل خود می‌بینند. با داشتن این پیشینه، هوش مصنوعی من را مجذوب خود كرد. او قاطعانه روند ساخت تصویر توسط هوش مصنوعی را غیرانسانی یا حتی تصویری كه در آن انسان به حاشیه رفته است، نمی‌بیند. او می‌گوید من آن را تهدیدی برای خلاقیت نمی‌دانم.(31) 
در خاتمه شایان ذكر است بشر تلاش می‌كند با شگفت‌انگیز‌ترین تكنولوژی عصر حاضر، ابر بشری فراتر از خود بسازد. اما چرا؟ كسی نمی‌داند شاید از خویشتن خویش خسته شده است. «شاید احساس می‌كند سرانجام به مرزی رسیده است به اوج تنهایی، انزوا، پركاری، به رسمیت شناخته نشدن، بیماری، گمنامی [كه] نه راهی به پیش دارد و نه به پس.(32)» شاید برای ماموریت‌های سِرّی مقابله با حضور ناگهانی فرازمینی‌ها كه این روزها آهسته‌آهسته شاهد نشر اخباری از رسانه‌های خارجی هستیم مجهز می‌شود. البته هنوز هوش مصنوعی نتوانسته است همانند انسان خردمند خیال‌اندیش و اندیشمند باشد، زیرا توسط بشر ساخته و برنامه‌ریزی می‌شود. البته هیچ‌كس از آینده خبر ندارد اما امید است كه هوش مصنوعی در سده حاضر جهانیان را اسیر برده‌داری روباتیك نكند، زیرا روبات نمی‌فهمد كه چه می‌كند فقط یك ابزار است و تا آدم شدنش فاصله‌ای ناپیدا است.

پی نوشت
1- پروژه Lichtsuchende توسط دیوموری راست به عنوان «جامعه‌ای از آفتابگردان‌های روباتیك».
2- هراری، یووال (۱۳۹۵)، انسان خردمند، مترجم نیك گرگین، تهران، فرهنگ نشر نو، ص۱۶. 
3- Jules Gabriel Verne‏‌ زاده ۸ فوریه ۱۸۲۸ - درگذشته ۲۴ مارس ۱۹۰۵ نویسنده شاعر و نمایشنامه‌نویس فرانسوی كه بیشتر شهرتش را مدیون نگارش داستان‌های علمی- تخیلی است. 
4- ایرج فاضل بخششی متولد ۱۳۴۴ مشهد، دانش‌آموخته مهندسی معدن از دانشگاه تهران، نویسنده كتاب‌های: انسان‌ها و ابربرج‌ها، پیامی از فراسوی زمان، فرشته نگهبان، بیمار اتاق ۳۲۰، معدن رود زرد، فرزندان خورشید، آقای نسل چهار، سفر به سیاره ترا، و روزی آخرین بار خواهد بود.
5- https: //en.wikipedia.org/wiki/From-the-Earth-to-the-Moon
6- Neil Alden Armstrong فضانورد و مهندس هوافضای امریكایی بود.
7- Buzz Aldrin دومین فضانوردی است كه طی ماموریت آپولو ۱۱ بر كره ماه گام نهاد.
8- https: //nssdc.gsfc.nasa.gov/nmc/spacecraft/display.action?id=1969-059A
9-  http: //datasciencecentral.com
 10- George Boole.ریاضیدان انگلیسی كه به ایجاد منطق نمادین مدرن كمك كرد و جبر منطق او كه اكنون جبر بولی نامیده می‌شود، اساس طراحی مدارهای كامپیوتری دیجیتال است. منبع: https: //www.britannica.com/biography/George-Boole
11- Alan Mathison Turing. ریاضیدان، دانشمند رایانه، فیلسوف و رمزنگار انگلیسی است. 
12- Artificial Intelligence.
13- تورینگ پیشنهاد كرد كه یك ارزیابی‌كننده انسانی گفت‌وگوی زبان طبیعی بین یك انسان و یك ماشین كه قصد تولید پاسخ‌های شبه انسانی دارد، را قضاوت نماید.
14- http: //datasciencecentral.com
 15- یك ابر رایانه شطرنج‌باز است كه توسط شركت ‌ای‌بی‌ام ساخته شده است و توانست در سال۱۹۹۷م كاسپاروف قهرمان شطرنج جهان را شكست بدهد. منبع: ویكی پدیا.
16- یك سامانه رایانه‌ای هوش مصنوعی كه قادر بود به پاسخگویی به پرسش‌های مطرح شده در زبان طبیعی پاسخ بدهد.
 17- Netflix یك پلتفرم و شركت تولیدكننده محتوای برتر امریكایی است كه مقر اصلی آن در لس گاتوس كالیفرنیا می‌باشد.
 18- Generative Pre-trained Transformer این روبات یك هوش مصنوعی است كه قادر به خلق محصولات جدید است كه می‌تواند كلمات و جملات را به تصویر تبدیل كند.
 19- https: //www.ibm.com/blog/?q=Artificial+Intelligence&lang=en&cc= US
20-  http: //datasciencecentral.com
 21- -https: //www.un.org/sg/en/content/sg/speeches/2023-07-18/secretary-generals-remarks-the-security-council-artificial-intelligence
 22- Mario Klingemann یك هنرمند آلمانی است كه بیشتر به خاطر كارهایش در زمینه شبكه‌های عصبی، كدها و الگوریتم‌ها شناخته شده است.
 23- Maja Petric هنرمند رسانه‌های جدید معاصر است كه عمدتا در هنر تعاملی كار می‌كند كه نور، صدا و فناوری‌های پیشرفته مانند هوش مصنوعی، بینایی رایانه و روباتیك را با هم تركیب می‌كند تا دستگاه چند حسی را گسترش دهد كه از طریق آن هنر می‌تواند تجربه شود.
 24- https: //www.ibm.com/blogs/think/uk-en/artificial-intelligence-to-create
 25- Jason Allen.
26- واقع‌گرایی عكس‌گونه یا سوپررئالیسم كه از جنبش‌های هنری نیمه دوم قرن بیستم است. این جنبش از اواخر دهه ۱۹۶۰در نقاشی و مجسمه‌سازی به ویژه در امریكا و بریتانیا رایج شد. 
27- https: //www.nytimes.com/2022/09/02/tech nology/ai-artificial-intelligence-artists.html
 28- Paradigm سرمشق و الگویی مسلط و چارچوبی فكری و فرهنگی است كه مجموعه‌ای از الگوها و نظریه‌ها را برای یك گروه یا یك جامعه شكل داده‌اند.
29- https: //www.theartnewspaper.com/2023/02/28/ai-will-become-the-new-normal-how-the-art-worlds-technological-boom-is-changing-the-industry
30- https: //www.economist.com/culture/2023/05/24/art-made-by-artificial-intelligence-is-developing-a-style-of-its-own
31- https: //www.theguardian.com/artanddesign/2023/apr/18/ai-threat-boris-eldagsen-fake-photo-duped-sony-judges-hits-back
32- ریكسن، تروند برگ (۱۳۹۰)، نیچه و مدرنیته، مترجم اردشیر اسفندیاری، آبادان، پرسش، ص۲۴.
عكاس، مدرس دانشگاه علم و صنعت ایران